TVGĐPT – Đăng tải bài viết này với mục đích để Quý bạn đọc tìm hiểu đôi chút về một tập tục – mà có người gọi là ngày lễ, ngày hội, có người gọi là “lễ hội” – xuất hiện đã khá lâu đời và cũng khá thịnh hành trên thế giới cho đến ngày nay. Ngoài ra Thư Viện GĐPT không chủ trương khuyến khích, cũng không bài xích việc tổ chức hay tham gia của bất kỳ ai (nhất là Quý anh chị Huynh Trưởng và các đơn vị Gia Đình Phật Tử). Vấn đề này dĩ nhiên thuộc về nhận định và quyền tự quyết của mỗi cá thể hay tập thể vậy…
oOo
NGUỒN GỐC & Ý NGHĨA HALLOWEEN
Halloween là chữ viết rút gọn từ “All Hallows’ Eve” (đêm trước Lễ Các Thánh). Truyền thống tổ chức Halloween là vào ngày 31 tháng 10 dương lịch hàng năm, vào buổi tối trước “Lễ Các Thánh” trong Kitô giáo Tây phương. Ngày này là ngày bắt đầu “Tam nhật Các Thánh” (Allhallowtide), tức là 3 ngày của khoảng thời gian trong một năm phụng vụ dành để tưởng nhớ những vị Thánh, các vị Tử đạo và những Tín hữu Kitô trung kiên đã qua đời. Đây là lý do nhiều nguồn sử liệu cho rằng vuất xứ của Halloween là ngày lễ của Thiên Chúa giáo. Tuy nhiên sự thật đúng đắn lại có khác.
Tên gọi Halloween vốn liên hệ với lễ hội ‘Samhain’ – là một lễ hội ngoại giáo, hình thức là lễ hội thu hoạch nông sản của người Celt từ hơn 2.000 năm trước. Cuốn bách khoa từ điển thế giới ‘The World Book Encyclopedia’ giải thích: “Samhain nghĩa là cuối mùa Hạ. Lễ hội này đánh dấu sự khởi đầu của mùa Đông đen tối, được cử hành vào khoảng ngày 1 tháng 11 hằng năm. Vào thế kỷ thứ VIII và thứ IX Tây lịch, Giáo hội Ki-tô giáo đã lập ra một ngày lễ mới gọi là ‘Lễ Các Thánh’ vào ngày này. Lễ Các Thánh cũng được gọi là All Hallows’. Hallow nghĩa là vị Thánh. Buổi tối trước All Hallows’ được gọi là All Hallows’ Eve hoặc gọi tắt là All Hallow e’en. Về sau tên này được gọi ngắn gọn thành Halloween”. Sách này cũng cho biết: “Người Celt họ tin rằng vào lúc ấy các linh hồn có thể lang thang trên trần thế. Trong lễ hội Samhain, người sống có thể gặp các linh hồn”.
Cũng nên biết rằng Kinh Thánh không đề cập đến Halloween – lễ hội mà nhiều người cử hành vào ngày 31 tháng 10 hằng năm. Thế nên nhiều Giáo hội Kitô cho rằng nguồn gốc và phong tục cổ xưa của Halloween không phù hợp với sự dạy dỗ trong Kinh Thánh: “Dù một số người cho rằng Halloween là thú vui vô hại, nhưng những thực hành trong lễ hội này hoàn toàn trái ngược với sự dạy dỗ trong Kinh Thánh. Halloween dựa trên niềm tin sai lầm về người chết và thần linh vô hình, tức các loài quỷ”. Họ bày tỏ quan điểm rằng: “Đức Chúa Trời không chấp nhận việc cố liên lạc với người chết hoặc ngay cả làm như là mình đang liên lạc với người chết”, và “Đừng dự phần với ma quỷ. Anh chị em không thể vừa uống ly của Chúa mà đồng thời lại cũng uống ly của ma quỷ nữa” (Cô-rinh-tô 10:20, 21). Tuy nhiên hãy lưu ý là tên gọi Halloween (hay Hallowe’en) lại có nguồn gốc xuất xứ từ Kitô giáo (vào khoảng năm 1745). Chữ Halloween có nghĩa là ‘buổi tối các Thánh’. Nguyên gốc đó là chữ viết tắt từ tiếng Scotland: Allhallow-even hay Hallow-e’en – tức là chữ All Hallows’ Eve trong tiếng Anh, có nghĩa là ‘buổi tối vọng’ Lễ Chư Thánh. Trong ngôn ngữ Scotland, chữ even hay e’en có nghĩa là ‘chiều tối’. Theo thời gian, Hallow e’en trở thành Halloween như đã trích dẫn trên đây.
Khái quát lại, theo cách nhìn phổ thông hiện nay, người ta cho rằng nhiều tập tục truyền thống của Halloween bắt nguồn từ các lễ hội thu hoạch của người Celt và có thể mang nguồn gốc ngoại giáo, nhất là lễ hội Samhain của người Gael, rồi sau đó Giáo hội Kitô sơ thời đã Kitô giáo hóa nó. Tuy vậy, vẫn có một số trí thức hàn lâm lại cho rằng Halloween hoàn toàn có nguồn gốc Kitô giáo, phát triển độc lập và không liên hệ gì với lễ hội Samhain.
Đến nay ở nhiều nơi trên thế giới vẫn còn những nghi thức Kitô giáo được cử hành trong ngày lễ Halloween như tham dự rước lễ ở thánh đường và thắp nến trên các ngôi mộ ở nghĩa trang. Còn ở ngoài cộng đồng nhiều quốc gia, ngày nay hầu hết tại mọi nơi thì Halloween là một ngày hội hóa trang mang tính thế tục, giải trí và thương mại hơn là một ngày lễ tín ngưỡng. Tại Việt Nam, một số báo chí và phương tiện truyền thông khác gọi hội hóa trang này bằng một số tên khá vô nghĩa như “Ma Lộ Hình” hoặc “Hóa Lộ Quỷ”, mô phỏng cách phiên âm Anh ngữ chữ Halloween. Cũng có người gọi là “Lễ hội Ma”, “Lễ hội Ma Quỷ”.
Ý nghĩa trọng tâm của Halloween (theo truyền thống) thời xa xưa là dùng cách “thể hiện sự hài hước và chế giễu để đối đầu với quyền lực của cái chết” đối với con người. Kể từ đầu thế kỷ XIX, Halloween mang nhiều đặc tính Mỹ hơn, được phát triển và pha trộn từ các tục lệ của dân nhập cư, trong khi đó nhiều tập tục truyền thống lại bị lãng quên ngay nơi nguồn gốc của chúng là châu Âu. Tuy vậy, so với châu Âu thì các truyền thống tôn giáo của lễ hội Halloween xưa lại bị phai nhạt nhiều hơn tại Bắc Mỹ. Nhiều tài liệu xác định “tất cả các phong tục Halloween tại Hoa Kỳ đều được vay mượn hoặc thay đổi hình thức từ các quốc gia khác”. Thực tế hiện nay Halloween đơn thuần chỉ mang hình thức một hội hóa trang giải trí không hơn không kém.
MỘT VÀI TẬP TỤC HALLOWEEN
Các tập tục chủ yếu trong lễ hội Halloween truyền thống là tham dự tiệc và dạ hội hóa trang; những trò chọc ghẹo, đùa cợt; đốt lửa; bói toán; xem film hay kể chuyện kinh dị; khắc bí ngô để tạo thành đèn “jack-o-lantern”; trò chơi “đớp táo” và trò “trick-or-treat” (cho kẹo hay bị ghẹo) của trẻ em v.v… Những món ăn truyền thống ý nghĩa trong ngày lễ Halloween là kẹo táo, táo caramel, soup bí ngô, bắp ngọt, bánh barnbrack (lúa mạch đen) “bánh linh hồn” (souling)…
Trang phục Halloween: Theo một vài tài liệu, một số người Celt mặc trang phục ma quái để “các linh hồn lang thang nhầm lẫn họ với các linh hồn khác” và để cho họ yên. Có người còn tặng kẹo cho các linh hồn để họ hài lòng. Ở châu Âu vào thời Trung Cổ, hàng giáo phẩm Kitô giáo đã tiếp nhận các phong tục ngoại giáo địa phương này và chỉ bày cho giáo dân mặc trang phục lễ hội để đi từng nhà xin những món quà nhỏ.
Trang phục hóa trang Halloween truyền thống thuở ban đầu dựa trên hình tượng các nhân vật huyền bí như quỷ dữ, ma cà rồng, ma sói, xác sống, đầu lâu, bộ xương người, phù thủy, quái vật… bởi quan niệm những nhân vật này có sự liên hệ tới thế giới ma quỷ. Sách ‘Halloween Trivia’ gọi những nhân vật đó là “những quái vật siêu nhiên” và cho rằng những nhân vật đó “liên hệ mật thiết đến người chết, cái chết hoặc nỗi sợ hãi cái chết”. Theo thời gian, trang phục được chọn lựa còn bao gồm các nhân vật trong tiểu thuyết hoặc người nổi tiếng, và dựa theo các mẫu nhân vật phổ thông đại trà như Ninja, Công chúa v.v… Tục hóa trang Halloween bắt đầu trở nên phổ biến ở Scotland vào cuối thế kỷ XIX và tại Hoa Kỳ vào đầu thế kỷ XX.
Trick-or-treat – “Cho kẹo hay bị ghẹo”: Đây là một phong tục dành cho trẻ em vào đêm Halloween. Các em trong trang phục hóa trang, tụ tập nhau xách theo những chiếc túi đựng kẹo đi gõ cửa nhà hàng xóm từ nhà này qua nhà khác, ca hát, đòi bánh kẹo, đôi khi đòi tiền, luôn với câu hỏi: “Trick-or-treat?” (thường được Việt dịch là “lừa hay lộc” hoặc “cho kẹo hay bị ghẹo”). Những đứa trẻ sẽ nghịch ngợm, chọc phá chủ nhà hoặc tài sản của họ nếu họ không cho chúng kẹo bánh. Tập tục này bắt nguồn từ Scotland vào khoảng năm 1895, sau đó là Ireland; và nó được ghi nhận tại Bắc Mỹ vào Halloween năm 1911 với tên gọi là “guising”. Thuật ngữ “trick-or-treat” thì được cho là chỉ xuất hiện vào năm 1927 và được sử dụng tại Hoa Kỳ từ năm 1934.
Jack-o’-latern – Đèn bí ngô: Theo sách ‘Halloween – From Pagan Ritual to Party Night’, ở Anh quốc thời Trung Cổ, “những người hành khất đi từng nhà xin thức ăn, đổi lại họ sẽ cầu nguyện cho linh hồn người chết”. Họ mang theo một cây đèn làm bằng củ cải khoét rỗng ruột, bên trong cắm cây nến, mang ý nghĩa “một linh hồn bị giam cầm trong chỗ luyện tội”. Một số tài liệu khác nói rằng đèn được dùng để dọa các ma quỷ. Đèn này được gọi là jack-o’-latern (hay jack o’lantern), làm bằng củ cải hoặc một loại củ khác được chạm khắc bân ngoài, đốt nến bên trong, tạo nên ánh sáng lập lòe, ma mị. Tục làm jack-o’-latern bằng bí ngô vào dịp Halloween cũng xuất phát do những người nhập cư từ Ireland vào nước Mỹ. Vào thế kỷ XIX, bí ngô có nhiều hơn tại xứ Bắc Mỹ, nó cũng dễ khoét ruột và khắc hình hơn, nên củ cải được thay thế bằng bí ngô và bị bí ngô “chiếm lĩnh”. Chiếc đèn bí ngô khắc thành một đầu lâu, một khuôn mặt đáng sợ, hay một khuôn mặt buồn cười với ánh sáng nến tỏa ra nhấp nháy (nay đã có đèn bí ngô hiện đại với ánh sáng điện) đã trở thành những chiếc lồng đèn trang trí truyền thống không thể thiếu vào mỗi dịp Halloween cho đến ngày nay.
QUANG MAI
Sưu tầm & biên tập