Ngoài tên gọi “Công trường Quách Thị Trang”, “Công viên Quách Thị Trang” hay “Bùng binh Quách Thị Trang” mà đồng bào thủ đô Sài Gòn đã thương yêu “âu yếm” gọi tên thay cho Công trường Diên Hồng sau khi em học sinh Quách Thị Trang 15 tuổi của trường tư thục Trường Sơn (đường Lê Văn Duyệt, Sài Gòn) ngã xuống tại đây trước mũi súng bạo cường để trở thành trang Liệt Nữ; một ngôi chợ truyền thống lâu đời của Sài Gòn là chợ Bến Thành cũng đã từng có thời gian mang tên “chợ Quách Thị Trang” – do chỗ Nữ sinh Quách Thị Trang nằm xuống là ngay tại trước cửa chính (cửa Nam) chợ Bến Thành, đối diện bùng binh Công trường Diên Hồng.
Công trường Quách Thị Trang ban đầu là một tên gọi “dân lập” do dân chúng yêu thương Quách Thị Trang sau sự kiện thảm sát ấy tự gọi mà thành; sau cuộc chính biến 1-11-1963 chính quyền Sài Gòn – Việt Nam Cộng Hòa mới lấy đó chính thức đặt tên (năm 1964); rồi đến biến động quân sự – chính trị 30-4-1975, Việt Nam hòa bình, chính quyền “cách mạng” sau đó đổi tên thành Quảng trường Quách Thị Trang cho đến hiện nay. Còn tên gọi “chợ Quách Thị Trang” – trong một quảng thời gian ngắn – là do chính quyền Sài Gòn đặt tên và gắn 4 tấm bảng tên lên 4 mặt cửa chợ Bến Thành. Đây là bảng tên chợ đầu tiên được gắn lên chợ Bến Thành kể từ khi khánh thành (lúc bấy giờ gọi là “khai thị”) từ năm 1914.
Tuy nhiên, lịch sử chợ Bến Thành không chỉ bắt đầu từ năm 1914 này và ngôi chợ này vẫn có nhiều điều hiện nay có lẽ khá ít người biết đến như: đã từng có cây cầu bộ hành (cầu nổi) đầu tiên, đã từng mang tên chợ Quách Thị Trang…
Chợ Bến Thành cũ vốn tọa lạc trên vàm Bến Nghé của sông Sài Gòn, gần thành Gia Định. Tên gọi chợ Bến Thành hiện nay là bắt nguồn từ vị trí này của chợ. Năm 1913, chợ Bến Thành bị giải tỏa, “nhà lồng” chợ nhường lại cho Tổng nha Ngân Khố, nay là Kho bạc Nhà Nước (trên đường Nguyễn Huệ, quận 1). Khu vực chợ mang tên ‘chợ Cũ’ ở góc đường Tôn Thất Đạm – Hàm Nghi hiện nay vốn là chợ Bến Thành trước đây.
Khu chợ Bến Thành cũ này, trước đây người Pháp gọi là ‘chợ trung tâm’, ‘chợ chính’ (marché central); thậm chí chỉ gọi là ‘chợ’. Cần nói rõ, những tên gọi này, chúng ta biết đuợc qua cách ghi trên các bưu ảnh, bưu thiếp (trong đó có một vài tấm ghi ‘chợ Sài Gòn’) chứ cổng chợ không hề treo bảng hiệu tên chợ như các chợ khác lúc ấy cũng như hiện nay. Thậm chí có những bưu ảnh chợ Bến Thành (mới) năm 1921 còn ghi là ‘Tòa nhà trung tâm’ (les halles centrales).
Điều khôi hài là như vậy thì chợ Bến Thành (cả cũ lẫn mới) được ghi chép bằng đủ thứ tên trên văn bản cũng như trong các bưu thiếp, bưu ảnh, nào là: chợ Charner (vì nằm trên đường Charner), chợ trung tâm, tòa nhà trung tâm, chợ Sài Gòn, thậm chí là chợ Vải (do kênh Charner trước khi bị lấp dân gọi là kênh Chợ Vải) và chợ (trống không, ngắn ngủi)… trừ tên gọi chợ Bến Thành! Và ngay cả các nhà chủ đầu tư xây dựng cũng không thấy bao giờ gọi cả hai ngôi chợ cũ và mới này là chợ Bến Thành!
Chợ Bến Thành mới sau đó được xây dựng ở một vị trí rộng rãi hơn, gọi là ‘chợ Bến Thành mới’ hay ‘chợ mới Sài Gòn’. Trước mặt chợ Bến Thành là Công trường Quách Thị Trang – trước kia là cái ao sình lầy gọi là ao Bồ-rệt (Marais Boresse) do viên Xã Tây (tức Thị trưởng) lúc ấy tên là Eugène Cuniac cho lấp năm 1912 để xây chợ mới Sài Gòn. Công trường (bùng binh) này ban đầu gọi là bùng binh Cu-nhắc (Rond – point Cuniac) rồi lần lượt đổi tên là Công trường Cộng Hòa, Công trường Diên Hồng, Công trường Quách Thị Trang và nay là Quảng trường Quách Thị Trang.
Chợ Bến Thành mới có cửa chính (mặt tiền) là Cửa Nam, quay mặt ra bùng binh Cu-nhắc, nay là Công trường Quách Thị Trang. Cửa Bắc là đường D’Espagne, nay là Lê Thánh Tôn. Cửa Tây là đường Schroeder, nay là Phan Chu Trinh. Cửa Đông là đường Viennot, nay là Phan Bội Châu (hiện nay chợ có 4 cửa chính và 12 cửa phụ). Điểm nổi bật của cửa Nam là “tháp đồng hồ” mà về sau trở thành quen thuộc của biểu tượng chợ Bến Thành. Tháp đồng hồ có ba mặt, được xây dựng theo lối kiến trúc thuộc địa Pháp. Tầng trên tháp trước đây là phòng phát thanh của Đài truyền thanh quận Nhất, hằng ngày cung cấp tin tức và các thông báo cho tiểu thương và khách đi chợ. Từ những thập niên 2000 trở thành văn phòng Ban Quản Lý chợ, có lập thêm một trang thờ Thần, đáp ứng nhu cầu tâm linh của tiểu thương ở chợ.
Chợ Bến Thành (mới) xây cất xong làm “Lễ khai thị” vào hồi 17g00 ngày 28-3-1914. Lễ khánh thành này được báo chí thời đó gọi là “Tân Vương Hội” vì diễn ra tới 3 ngày (28, 29, 30-3-1914), được tổ chức rất linh đình với khoảng 100.000 người Sài Gòn và các tỉnh về tham dự; có cả diễn hành xe hoa và nhiều hoạt động giải trí khác… Năm 1952, chợ Bến Thành đã qua một lần đại tu, gắn thêm 12 bức phù điêu gốm Biên Hòa, và năm 1985 được cải tạo và sửa chữa lớn mang diện mạo như hiện nay.
Điều lạ lùng là ngay từ khi lập chợ năm 1914 đến 1954 thời Pháp thuộc, chưa bao giờ trước cửa chợ Bến Thành hiện nay lẫn ngôi chợ cũ có bảng ghi tên chợ. Kỳ lạ hơn nữa là sau khi tiếp quản ngôi chợ từ người Pháp, chính quyền thủ đô Sài Gòn từ lúc ấy cho đến năm 1975 cũng vẫn không hề treo bảng tên chợ ở cổng, ngoại trừ một thời gian ngắn sau năm 1963 có bảng ghi tên chợ Quách Thị Trang, đó là giai đoạn sau cuộc chính biến 1-11-1963 khi Quân đội đảo chánh lật đổ chính quyền Tổng thống Ngô Đình Diệm. Chính quyền Sài Gòn lúc bấy giờ đặt các bảng hiệu tạm: “Chợ Quách Thị Trang” ở 4 cửa Nam-Bắc-Đông-Tây của chợ Bến Thành để vinh danh Nữ sinh Phật tử Quách Thị Trang đã ngã xuống trước cửa chợ Bến Thành ngày 25-8-1963 trong phong trào tranh đấu đòi tự do tín ngưỡng và dân chủ dân quyền.
Tuy nhiên sau đó bảng tên chợ Quách Thị Trang cũng bị lặng lẽ gỡ đi lúc nào không rõ, hiện không còn tài liệu nào nhắc đến việc này; và ngôi chợ lớn nhất Sài Gòn này lại tiếp tục không có bảng tên chợ như hồi mới khánh thành. Mãi cho đến những lần tu bổ, tái thiết sau này chính quyền đương cuộc sở tại mới gắn bảng tên “Chợ Bến Thành” cho ngôi chợ mang quá nhiều dấu ấn lịch sử và quá đổi thân thiết với dân chúng Sài Gòn cũng như cả nước, đã trở thành biểu tượng của thành phố hoa lệ cũng đã trải qua quá nhiều biến thiên lịch sử này.
Bất chấp ai gọi chợ với tên gì, có gắn bảng tên chợ hay không, trải qua bao thể chế, người Sài Gòn – Gia Định xưa và nay vẫn gọi từ ngôi chợ cũ đã phá dỡ, đến ngôi chợ hiện nay hơn 100 năm tuổi mà chúng ta biết, với tên gọi: Chợ Bến Thành, một tên gọi không chỉ là… tên chợ, không chỉ là hoài niệm, không chỉ là chữ nghĩa trên văn bản hay địa lý, mà đã đi sâu vào tâm tưởng, vào hội họa, văn chương, thi ca, âm nhạc, nhiếp ảnh, điện ảnh và nhiều lãnh vực khác nữa…, nhất là lịch sử.
QUANG MAI
(Sưu tầm & biên tập)